ابن‌ابی‌الربیع ابوالحسین عبیدالله بن احمد قرشی اموی عثمانیاِبْنِاَبیالرَّبیع، ابوالحسین عُبیدالله‌بن احمدقُرَشی اُمَوی عثمانی (۵۹۹ - ۶۸۸ق/۱۲۰۳-۱۲۸۹م)، نحوی دان بزرگ اندلسی می باشد. ۱ - نسبتاِبْنِاَبیالرَّبیع نیای پنجمش [۱]
نیای سوم، ابن زبیر، ج۱، ص۸۴، احمد، صلةالصلة، بخش دوم، نسخه خطی کتابخانه تیموریه، شم ۸۵۰.
نسبت یافته است.۲ - زادگاهوی در اِشبیلیّه زاده شد و همان‌جا پرورش یافت و قرآن و ادب و فقه و حدیث را نزد استادان آن دیار که خود نام آنان را در البرامج برشمرده است، بیاموخت، ۳ - اساتیدنحو را نزد ابوالحسن دَبّاج (د ۶۴۶ق/ ۱۲۴۸م) و ابوعلی شَلَوْبین (د ۶۴۵ق) خواند و علم قرائات را نزد محمد ابن ابی هارون تمیمی و ابوالقاسم بن بقی‌ّ (د ۶۲۵ق/۱۲۲۷م) فراگرفت. [۲]
ابن زبیر، احمد، ج۱، ص۸۴، صلةالصلة، بخش دوم، نسخه خطی کتابخانه تیموریه، شم ۸۵۰.
[۳]
سیوطی، جلال‌الدین، ج۲، ص۱۲۵، بغیة الوعاة فی طیقات اللغویین و النُحاة، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
[۴]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۴۸۵، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۴ - خصوصیاتوی مردی سخت گوشه‌گیر [۵]
ابن زبیر، احمد، ج۱، ص۸۴، صلةالصلة، بخش دوم، نسخه خطی کتابخانه تیموریه، شم ۸۵۰.
و بسیار تنگدست بود، آنچنانکه استادش شلوبین تعدادی از نوآموزان اشبیلیه را نزد او می‌فرستاد تا هم ممّر درآمدی برای او حاصل آید و هم در کار تدریس تجربه‌ای کسب کند. از آن پس، تا ۶۴۶ق دیگر اطلاعی از او در دست نیست. در این سال ابن ابی الربیع پس از یک سال تحمل سختی‌هایی که زاییده تسلط اسپانیایها بر اشبیلیه بود، ناچار شد مانند هزاران مسلمان دیگر اندلس را ترک گوید.۵ - اقامت درسبتهوی سرانجام در سَبْته۱ اقامت گزید و چون در علم نحو کارآمد شده بود، در آن شهر به تدریس پرداخت و شهرت بسیار کسب کرد، مَقّری بیش‌تر با صفت «استاد» از او یاد می‌کند. [۶]
مقّری، احمد، ج۴، ص۱۴۵، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۵۹م.
ابن زبیر نیز این صفت را به دنبال اسم او افزوده است. [۷]
ابن زبیر، احمد، ج۱، ص۸۴، صلةالصلة، بخش دوم، نسخه خطی کتابخانه تیموریه، شم ۸۵۰.
سیوطی او را بهترین شاگرد شلوبین دانسته است. [۸]
سیوطی، جلال‌الدین، ج۲، ص۱۲۵، بغیة الوعاة فی طیقات اللغویین و النُحاة، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
۶ - مجادله با ابنمرحّلدر سبته میان او و مالک بن مُرحَّل (د ۶۹۹ق/۱۲۹۹م) که مانند او از اندلس گریخته و نزد شلوبین و ابن دبّاج درس آموخته بود، بر سر صحت ترکیب «کان ماذا» یا «ماذاکان» مجادله‌ای رخ داد [۹]
مقّری، احمد، ج۴، ص۱۴۵، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۵۹م.
که گویا به مهاجات انجامید. تنها شعری که از ابن ابی ربیع می‌شناسیم. دو بیتی است که در رد این ترکیب سروده است. ابن مرحّل نه تنها ابیاتی در پاسخ او ساخت، بلکه در رسایل مسجّعی به سبک نویسندگان اندلس وی را هجو گفت [۱۰]
مقّری، احمد، ج۴، ص۱۴۵، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۵۹م.
.۷ - شاگردانظاهراً ابن ابی الربیع تا پایان عمر به کار تدریس ادامه داده است؛ چند تن از مشاهیر نحو و ادب در مغرب، نزد او تلمّذ کرده‌اند، از آن جمله‌اند، ابواسحاق غافقی که جانشین او در تدریس نحو شد، محمد بن عبیده اشبیلی [۱۱]
سیوطی، جلال‌الدین، ج۲، ص۱۲۵، بغیة الوعاة فی طیقات اللغویین و النُحاة، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
[۱۲]
خوانساری، محمد باقر موسوی، ج۵، ص۱۷۳، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
و دیگران [۱۳]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۴۸۴، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
و همچنین ابوحیان جَیّانی (د ۷۴۵ق/۱۳۴۴م) و گروهی دیگر از او روایت کرده‌اند.۸ - آثاراز ابن ابی الربیع چندین اثر به جای مانده است که عبارتند از، ۸.۱ - برنامج۱. برنامج، کتب «برامج» به اصطلاح اهل مغرب تقریباً همان است که در شرق «مشیخه» و گاه «ثبت» یا «معجم» خوانده می‌شود و در غرب نیز گاه عنوان «فهرست» بر آن‌ها اطلاق کرده‌اند. مؤلف این کتاب‌ها، فهرست وار، نام کتاب‌هایی را که از آغاز خوانده و استادانی را که نزدشان علم آموخته است بر می‌شمارد و در لابه‌لای این گزارش غالباً اشارات عمده‌ای درباره چگونگی تعلیم و تعلم و نوع کتاب‌های مورد توجه هر شهر و مدرسه می‌توان یافت. چندین نمونه از اینگونه کتاب‌ها که به دست مغربیان تألیف یافته، به جای مانده است، مانند برنامج ابن مسعود خشنی ، فهرست ابن خیر ، برنامج ابن الرُعَینی ، فهرست عیاض ، برنامج الوادیاشی . [۱۴]
اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، جامعة، خطی، ۱ (۱) /۹۱.
برنامج ابن ابی الربیع به دست خود او فراهم نیامده است، بلکه شاگردش ابن الشاط سبتی (د ۷۲۳ق/۱۳۲۳م) آن را از قول استاد تألیف کرده است و شاید به همین سبب باشد که برنامج او به وسعت و ارزش کتاب‌های مشابه نیست. در این کتاب، به نام شیوخ ابن‌ابی الربیع و نام ۴۰ استادش که وی آنان را دیده، اشاره رفته است. [۱۵]
اهوانی، عبدالعزیز، ج۱، ص۱۱۰ به بعد، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، جامعة، خطی، ۱ (۱) /۹۱.
[۱۶]
ابن ابی الربیع، «نص برنامج»، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، جامعة، خطی، ۱، ۲ (۱) /۲۵۲-۲۷۱.
۸.۲ - شرح الجمل۲. شرح الجمل ، شرحی بر الجمل زجّاجی (د ۳۴۷ق/۹۵۸م) که به قول سیوطی [۱۷]
سیوطی، جلال‌الدین، ج۲، ص۱۲۵، بغیة الوعاة فی طیقات اللغویین و النُحاة، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
ده مجلد بوده است. مُنجَّد به نسخه‌ای از آن در کتابخانه ابن یوسف (در مراکش ) اشاره کرده است. [۱۸]
منجَّد، صلاح‌الدین، ج۵، ص۱۶۹، «نوادر المخطوطات فی المغرب»، جامعه، خطی.
۸.۳ - الافصاح عن مسائل کتاب الایضاح۳. الافصاح عن مسائل کتاب الایضاح ، شرحی بر الایضاح ابوعلی فارسی (د ۳۳۷ق/۹۸۷م) که در ۶۶۰ق/۱۲۶۲م تألیف یافته است. حاجی خلیفه آن را شرح الایضاح خوانده است. [۱۹]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۱۲، استانبول، ۱۳۴۲ق/ ۱۹۴۳م.
دو نسخه از این کتاب، در کتابخانه کتّانیة رباط موجود است که در حاشیه یکی از آن‌ها، تعلیقاتی به خط مؤلف آمده است [۲۰]
منجَّد، صلاح‌الدین، ج۵، ص۱۸۵، «نوادر المخطوطات فی المغرب»، جامعه، خطی.
[۲۱]
منجَّد، صلاح‌الدین، ج۵، ص۱۸۹، «نوادر المخطوطات فی المغرب»، جامعه، خطی.
۸.۴ - القوانین النحویة۴. القوانین النحویة، عَلّوش و رِجرانی به نسخه‌ای از آن در رباط اشاره می‌کنند. [۲۲]
عَلُّوش و رِجْراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة به رباط الفتح، ج۱، ص۳۵۱، رباط، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۸م.
احتمالاً کتاب ملخص النحو یا الملخص فی النحو که حاجی خلیفه [۲۳]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۸۱۹، استانبول، ۱۳۴۲ق/ ۱۹۴۳م.
و بغدادی [۲۴]
بغدادی، اسماعیل پاشا، ج۱، ص۶۴۹، هدیة العارفین، استانبول ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م.
ذکر کرده‌اند و دو نسخه ازآن را در اسکوریال نشان داده، همان القوانین است.۸.۵ - شرح کتاب سیبویه۵. شرح کتاب سیبویه، از این اثر که بغدادی [۲۵]
بغدادی، اسماعیل پاشا، ج۱، ص۶۴۹، هدیة العارفین، استانبول ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م.
بدان اشاره کرده است، خبری نداریم.۹ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الربیع، «نص برنامج»، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، جامعة، خطی، ۱، ۲ (۱) /۲۵۲-۲۷۱. (۲) ابن جزری، محمد، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۳) ابن زبیر، احمد، صلةالصلة، بخش دوم، نسخه خطی کتابخانه تیموریه، شم ۸۵۰. (۴) اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، جامعة، خطی، ۱ (۱) /۹۱. (۵) بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م. (۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۳۴۲ق/ ۱۹۴۳م. (۷) خوانساری، محمد باقر موسوی، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م. (۸) سیوطی، جلال‌الدین، بغیة الوعاة فی طیقات اللغویین و النُحاة، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م. (۹) عَلُّوش و رِجْراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة به رباط الفتح، رباط، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۸م. (۱۰) فروّخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۱) مقّری، احمد، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۵۹م. (۲۱) منجَّد، صلاح‌الدین، «نوادر المخطوطات فی المغرب»، جامعه، خطی. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالحسین ابن‌ابی‌الربیع»، شماره ۸۰۷. |